Συνείδηση

 

πηγή: εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ - ένθετο ΠΡΟΣΩΠΑ 21ος ΑΙΩΝΑΣ έτος 2001 - ΕΠΙΣΤΗΜΗ

   

 

ΣυνείδησηΤο θεμέλιο της ύπαρξης

Τι είναι η συνείδηση; Με ποιόν τρόπο αντιλαμβανόματε τους άλλους γύρω μας; Πώς σκεφτόμαστε; Πώς αποφασίζουμε; Πώς δρούμε; Πώς μεταφράζει ο εγκέφαλός μας -η πιο πολύπλοκη δομή στο σύμπαν- τα εξωτερικά ερεθίσματα; Σε αυτά τα σημαντικά ερωτήματα δίνει απάντηση το βιβλίο του Γιώργου Ζαρκαδάκη "Το Μυστήριο του Νού : πώς ο εγκέφαλος εγείρει τη συνείδηση" απόσπασμα του οποίου προδημοσιεύουμε σήμερα. Το βιβλίο το οποίο προλογίζει ο καθηγητής Δημήτρης Νανόπουλος, κυκλοφορεί σύντομα από τις εκδόσεις "Ελληνικά Γράμματα"

Η συνείδηση βρίσκεται στο πιο θεμελιώδες επίπεδο της ύπαρξής μας. Χάρη σε αυτήν αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, επικοινωνούμε, βιώνουμε τον εαυτό μας, αισθανόμαστε και ερμηνεύουμε όσα συμβαίνουν γύρω μας και μέσα μας. Στη συνείδηση βασίζεται η βούληση, η τέχνη και η επιστήμη, αλλά και η καθημερινή μας συμπεριφορά, οι σχέσεις που δημιουργούμε με τους άλλους, τα όνειρα μας και οι προσδοκίες μας. 

Τι είναι όμως συνείδηση; Τα τελευταία δέκα χρόνια σημαντικές ανακαλύψεις έχουν αρχίσει να ρίχνουν φώς στη μυστήριο του νού. Ωστόσο, η πιο αναπάντεχη από όλες τις ανακαλύψεις είναι ότι στους νευρώνες μας λαμβάνουν χώρα κβαντικά φαινόμενα που σχετίζονται με τη συνείδηση. Αν αυτό αποδειχτεί αληθινό, τότε επιβεβαιώνεται επιστημονικά μια άρρηκτη σχέση ανάμεσα στην ανθρώπινη νόηση και στο χωροχρονικό ιστό του σύμπαντος, κάτι που επί αιώνες κύρητταν οι μεγάλες θρησκείες του κόσμου.
Συνείδηση και "μαύρες τρύπες" Από την εποχή του Γαλιλαίου μέχρι σήμερα, η φυσική επιστήμη έχει καταφέρει να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο είναι δομημένες η ύλη και η ενέργεια, τα άστρα και οι πλανήτες, αλλά και τα υποατομικά σωματίδια που συνθέτουν τα πάντα. Υπάρχουν, ωστόσο, δύο περιπτώσεις φαινομένων που η φυσική δεν έχει μπορέσει ακόμα να εξηγήσει. Στις περιπτώσεις αυτές λέμε ότι βρισκόμαστε σε μια "μοναδικότητα (singularity) του χωροχρόνου" Η πρώτη μοναδικότητα είναι η αρχή του σύμπαντος η περίφημη "μεγάλη έκρηξη". Η δεύτερη είναι οι περίφημες "μαύρες τρύπες" : Το πεδίο βαρύτητάς τους είναι τόσο ισχυρό ώστε κάθε αντικείμενο -ακόμα και το φώς- που θα ατυχήσει και τις πλησιάσει αρκετά, θα απορροφηθεί απο αυτές δια παντός. Οι αστρονόμοι έχουν εντοπίσει μια "μαύρη τρύπα" στο κέντρο του γαλαξία μας και, απ' ό,τι φαίνεται, το σύμπαν είναι γεμάτο απ' αυτές. Το ενδιαφέρον των "μαύρων τρυπών" είναι πολύπλευρο. Μας προκαλούν όχι μόνο με την υπόσχεση του γεφυρώματος ανάμεσα στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και την Κβαντομηχανική -άρα τη Μεγάλη Ενοποιητική Θεωρία- αλλά και διότι συσχετίζουν τη Φυσική με την Πληροφορική, μέσω της Εντροπίας . Το 1983 , οι Ellis, Hagelin , Srednicki και Νανόπουλος πρότειναν μια ιδέα για να ερμηνευτεί η φύση των "μαύρων τρυπών", η οποία δείχνει να "αντιστέκεται" σθεναρά σε οποιαδήποτε συμβατική ερμηνεία. Σύμφωνα με τους συλλογισμούς του Νανόπουλου και των συνεργατών του, για να εξηγηθεί η φύση των μαύρων τρυπών πρέπει να αναθεωρηθεί η υπάρχουσα Κβαντικη Θεωρία. ΄Έτσι, αντί για στοιχειώδη σωματίδια, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι στη βάση της ύλης και της ενέργειας υπάρχουν μονοδιάστατες, κλειστές χορδές, μήκους περίπου10-33cm (κλίμακα Planck). Αντί δηλαδή να έχουμε πεπερασμένο αριθμό σωματιδίων (κουάρκ, λεπτόνια, σωματίδια δυνάμεων), όπως προβλέπει το υπάρχον μονέλο Φυσικής, έχουμε άτειρο αριθμό σωματιδίων διαφορετικής μάζας το καθένα τα οποία και αντιστοιχούν στους διαφορετικούς τρόπους ταλάντωσης των χορδών.
Αυτή είναι με λίγα λόγια η Θεωρία των Χορδών η οποία ίσως καθορίσει την τελική διαμόρφωση της Μεγάλης Ενοποιητικής Θεωρίας. Για εμάς όμως έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η μεταφορά του μοντέλου των χορδών στην περίπτωση της συνείδησης. Κι αυτό, διότι στον εγκέφαλο και συγκεκριμένα στους νευρώνες, υπάρχουν δομές τις οποίες παρατηρούνται κβαντικά φαινόμενα παρόποια με εκείνα που περιγράφει η Θεωρία των Χορδών. Ο συλλογισμός ότι τα μυστικά που κρύβουν οι "μαύρες τρύπες" του Διαστήματος μπορεί να είναι κοινά με τα μυστικά του νού και της συνείδησης δεν μπορεί παρά να μας κάνει να αισθανόμαστε τη συγκίνηση μιας σημαντικής ενόρασης για την ίδια μας την ύπαρξη . Εκπληκτικός είναι ο τρόπος με τον οποίο συνδέονται αυτά τα δυο μυστηριώδη φαινόμενα, το ένα χαμένο στα βάθη του γαλαξία και το άλλο κρυμμένο στα βάθη του ίδιου μας του εαυτού...
Ο Sir John Eccles θεωρεί σημείο απαρχής της συνείδησης την εμφάνιση του νεοφλοιού στα θηλαστικά πριν 200 εκατομμύρια χρόνια. Τι κρίμα όμως που η άποψη αυτή αδικεί πλήθος από νοήμονα όντα, με τα οποία μοιραζόμαστε τον όμορφο πλανήτη μας! Αν θέλουμε να φανούμε λιγότερο αυστηροί από τον Eccles, πρέπει να διευρύνουμε τον όρο"συνείδηση" για να συμπεριλάβουμε κι άλλες μορφές ζωής.

Το εφαλτήριο της εξέλιξης

Ας θεωρήσουμε λοιπόν ότι υπάρχουν διαβαθμίσεις στη συνείδηση, αποδεχόμενοι ότι κατώτερες μορφές ζωής, όπως τα σκουλήκια ή τα έντομα, διαθέτουν "χαμηλότερη" συνείδηση.Τα πουλιά , μερικά ερπετά, τα θηλαστικά κι εμείς διαθέτουμε "υψηλότερη συνείδηση". Ποιά είναι όμως η χαμηλότερη βαθμίδα συνείδησης; Ας υποθέσουμε κατ' αρχάς ότι υπάρχει κι ας την ορίσουμε ως τη συνισταμένη στοιχειωδών υποκειμενικών εμπειριών τις οποίες ονομάζουμε "ποιότητες" (qualia) Αν θέλουμε να ανακαλύψουμε πότε εμφανίστηκε η συνείδηση στον πλανήτη μας, οφείλουμε να ανιχνεύσουμε την εμφάνιση κάποιων πρωταρχικών ποιοτήτων σε αρχέγονους οργανισμούς. Για παράδειγμα μια πρωτο-ποιότητα θα ήταν η υποκειμενική αντίληψη μια φωτεινής πηγής, η αίσθηση δηλαδή (ευχάριστη ή δυσάρεστη) του φωτός από κάποιο μικροοργανισμό τη αρχαϊκής γής. Ο όρος "υποκειμενική" αποτελεί το κλειδί . Συνείδηση χωρίς υποκειμενική εμπειρία δεν υπάρχει.
Περισσότερο ακριβοδίκαια από τον Eccles, η Lynn Margulis και ο Karl Sagan, τοποθετούν χαμηλότερα τον πήχη , θεωρώντας ότι υπήρξε πρωτοσυνείδηση σε μονοκύτταρους οργανισμούς πριν απο τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια,όταν -σύμφωνα με τα υπάρχοντα απολιθώματα- η ζωή έκανε την εμφάνισή της στη Γή.
Ας δούμε ,όμως , τι λέει η Παλαιοντολογία. Αφ'ότου εμφανίστηκαν τα πρώτα κύτταρα, επί 2,5 δισεκατομμύρια χρόνια η εξέλιξη της ζωής κυλούσε με απελπιστικά αργούς ρυθμούς. Τίποτε το σπουδαίο δεν γινόταν. Οι μορφές ζωής που επικρατούσαν σχεδόν αναλλοίωτες ήταν τα κυανοφύκη και τα προκαρυωτικά βακτήρια . Και οι δυο μορφές ζωής ήταν μονοκύτταροι οργανισμοί χωρίς πυρήνα
(γι' αυτό και αποκαλούνται "προκαρυωτικοί"). Και τότε πριν από 1,5 δισεκατομμύριο χρόνια, σημειώθηκε ένα μεγάλο εξελικτικό άλμα: Σύμφωνα με την επικρατούσα Θεωρία της Συμβίωσης , που διατυπώθηκε από την Lynn Margulis, διαφορετιά προκαρυωτικά κύτταρα , για να επιβιώσουν , αναγκάστηκαν να ενωθούν μεταξύ τους (κάποια έγιναν ο πυρήνας και κάποια άλλα τα κυτταρικά οργανίδια : μιτοχόνδρια, πλαστίδια). Έτσι δημιουργήθηκαν τα πρώτα ευκαρυωτικά κύτταρα. Στη συμβίωση αυτή προστέθηκαν και κάποιες ευκίνητες σπειροχαίτες οι οποίες εισέβαλαν στα ευκαρυωτικά κύτταρα , "χαρίζοντάς" τους ως ανταπόδοση δυο εκπληκτικές βιολογικές καινοτομίες. Τους μικροσωληνίσκους και τον κυτοσκελετό. 'Ηταν μια συγχώνευση οργανισμών από την οποία ωφελήθηκαν όλοι.
Τα προκαρυωτικά κύτταρα παρείχαν θρεπτικό περιβάλλον και αρκετή βιοχημική ενέργεια στις σπειροχαίτες, οι οποίες ανταπέδωσαν την ευεργεσία μέσω των μηχανισμών της μίτωσης, αλλά και της κίνησης που χάριζε ο κυτοσκελετός τους (πλέγμα πρωτεϊνών μέσα στο κυτταρόπλασμα). Ωστόσο , στην αναζήτηση των πρωτο-ποιοτήτων, μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα η λειτουργία των μικροσωληνίσκων. Οι ΜΤς κοίλοι κρυσταλλικοί κύλινδροι, διαμέτρου 25 νανομέτρων, αποτελούνται από εξάγωνες διατάξεις πρωτεϊνών που ονομάζονται σωληνίνες . Χάρη στους μικροσωληνίσκους τα ευκαρυωτικά κύτταρα απέκτησαν την ικανότητα να "αισθάνονται" το περιβάλλον τους. οι πρωτο-ποιότητες είχαν γεννηθεί!
Στα επόμενα 1 δισεκατομμύριο χρόνια, τα ευκαρυωτικά κύτταρα συνέχισαν με γοργούς ρυθμούς την εξέλιξή τους, δημιουργώντας τους πρώτους πολυκυτταρικούς οργανισμούς. Τότε, μέσα σε μια σύντομη χρονική περίοδο μόλις 10 εκατομμυρίων ετών, η Γή γέμισε από νέα είδη ζώων και φυτών! Ξαφνικά γεννήθηκαν όλα τα φύλα από τα οποία κατάγονται τα σημερινά είδη. Η δραματική αυτή επιτάχυνση του ρυθμού της εξέλιξης που συνέβη πριν από 540 εκατομμύρια χρόνια ονομάζεται "έκρηξη του Καμβρίου"

Έκρηξη του Καμβρίου
Η Αρχή του Καμβρίου σημαδεύεται από την ανεξήγητη εμφάνιση, στη γεωλογική ιστορία, των θαλάσσιων οργανισμών με ασβεστολιθικά κελύφη. Στα πετρώματα του Καμβρίου έχουν ανευρεθεί αποκλειστικά θαλάσσια απολιθώματα τα περισσότερα ασπόνδυλα. Τα κυρίαρχα ζώα του Καμβρίου ήταν οι τριλοβίτες (οι πρόγονοι των σημερινών καρκινοειδών). Ωστόσο , εμφανίστηκαν και άλλα είδη, όπως τα βραχιονόποδα, τα μαλάκια, και τα εχινόδερμα, ενώ έχουν βρεθεί και θραύσματα αγνάθων (οργανισμοί που μοιάζουν με ψάρια χωρίς γνάθους). Η χλωρίδα αποτελούνταν αποκλειστικά από φύκια.
Τι προκάλεσε την "έκρηξη του Καμβρίου"; Επειδή οι μέχρι σήμερα γεωλογικές έρευνες, δεν έχουν αναδείξει στοιχεία που να υποδειλώνουν κάποια κοσμική μεταβολή του πλανητικού συστήματος, όλα τείνουν στην εμφάνιση μιας καινοτόμου βιολογικής λειτουργικότητας, η οποία βελτίωσε σημαντικά την προσαρμογή και την βιωσιμότητα των αρχέγονων οργανισμών; Ποιά θα μπορούσε να ήταν αυτή; Ας τολμήσουμε να υποθέσουμε ότι ήταν η συνείδηση και ας εξετάσουμε κατά πόσον η υπόθεσή μας στέκει εν σχέσει με τη λογική της βιολογικής εξέλιξης. Η υποθετική πρωτο-συνείδηση πρέπει να απέφερε τα πρώτα δείγματα νοήμονος συμπεριφοράς, όπως η αποφυγή εχθρών και η ανάπτυξη καλύτερων στρατηγικών τροφής και αναπαραγωγής. 

Με άλλα λόγια, πρέπει να επαύξησε θεαματικά το βαθμό και την ικανότητα προσαρμογής. Γι αυτό και κυριάρχησε στο γονότυπο και εξαπλώθηκε σιγά σιγά σε όλες τις μορφές ζωής που ακολούθησαν.Η νοήμων συμπεριφορά αυξάνει τις πιθανότητες ενός είδους να επιβιώσει - άρα και να μεταλλαχθεί - ώστε να αποφύγει την εξαφάνιση. ΄Ετσι διευκολύνεται η εξήγηση του φαινομένου της ζωής στη Γή. Η "έκρηξη του Καμβρίου" μπορεί να θεωρηθεί ως το λαμπρό αποτέλεσμα της συνισταμένης "ελεύθερης βούλησης" των πρωτο-οργανισμών . Το γεγονός της " εφεύρεσης" της πρωτο-συνείδησης ως βασικής αιτίας της "έκρηξης του Καμβρίου" , μπορεί να επιβεβαιωθεί και με την εις άτοπον απαγωγή. Αν υποθέσουμε ότι οι πρωτο-οργανισμοί δεν διέθεταν πρωτο-ποιότητες, αλλά εμφανιζαν απλώς ευφυή συμπεριφορά -ήταν δηλαδή κάτι σαν ντετερμινιστικά "αυτόματα" τύπου Turing- τότε δεν θα μπορούσαν να αξιολογήσουν τις πληροφορίες που δέχονταν ως προς τα συναισθήματα "πόνου", "ευχαρίστησης", "φόβου", με αποτέλεσμα να μην αντιδρούν αποτελεσματικά στις συνεχώς μεταβαλλόμενες περιβαλλοντικές συνθήκες.Οι οργανισμοί λοιπόν θα ήταν "ζόμπι" , χωρίς κανένα κίνητρο για επιβίωση ή αναπαραγωγή. Με άλλα λόγια, χωρίς τη γέννηση της συνείδησης, η βιολογική εξέλιξη δεν θα παρήγαγε ποτέ πολύπλοκους οργανισμούς.