Απόστολος Αρσάκης
Η ζωή και το έργο τού μεγάλου ευεργέτη
«ἐμοὶ δὲ ἀρκοῦν ἂν ἐδόκει εἶναι ἀνδρῶν ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμάς»
«Σ’ αυτούς που με τα έργα τους έγιναν σπουδαίοι, με έργα πρέπει να τους αποδίδονται οι τιμές»
Θουκυδίδου Περικλέους Eπιτάφιος Β, 35
Ο Απόστολος Αρσάκης ήταν μία από τις μεγαλύτερες μορφές τής εποχής του. Όταν έφυγε από τη γενέτειρά του Χοταχόβα για την ξενιτιά δεν μιλούσε την ελληνική γλώσσα. Η μητρική του γλώσσα ήταν τα Βλάχικα. Αλλά δίπλα στον Νεόφυτο Δούκα έμαθε να χειρίζεται άριστα την αρχαία Ελληνική και εντάχθηκε στον κύκλο των λογίων τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού.
Έγινε διδάκτορας τής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο τής Χάλλε στη Γερμανία. Εγκατέλειψε, όμως, την επιστήμη του στην ηλικία των 30 ετών για να αφοσιωθεί στην πολιτική, φτάνοντας στα ύπατα αξιώματα. Έγινε για λίγο και πρωθυπουργός τής Ρουμανίας, αλλά αποσύρθηκε εγκαίρως από τη θέση αυτή. Με τη δωρεά του στο Σχολείο τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας βοήθησε στη μόρφωση και την κοινωνική πρόοδο των Ελληνίδων. Τιμήθηκε με τα υψηλοτέρα παράσημα τής Ελλάδας και τής Ρουμανίας και δικαίως τον χαρακτήρισαν «δημιουργό τής σύγχρονης Ρουμανίας» και «πρωτεργάτη τής πνευματικής απελευθέρωσης τής Ελληνίδας γυναίκας και θεμελιωτή τής γυναικείας μόρφωσης».
Το πορτρέτο του Απόστολου Αρσάκη, φιλοτεχνημένο το 1890 από τον Ι. Δούκα κατά παραγγελία τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Ο Ι. Δούκας γεννήθηκε στο Αργυρόκαστρο και ήταν ένας από τους καλύτερους προσωπογράφους τού 19ου αιώνα. Σπούδασε στο Σχολείο των Τεχνών τής Αθήνας και στην Ακαδημία Καλών Τεχνών τού Μονάχου.
Μεγάλη πληγή για τον ελληνισμό τα χρόνια τής Τουρκοκρατίας ήταν η μετανάστευση. Τα αίτια που την προκαλούσαν δεν ήταν πάντα η αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής ή το εμπόριο, αλλά και αυτή ακόμα η επιβίωση, αφού οι ληστρικές επιδρομές των Τούρκων είχαν τραγικά αποτελέσματα για τους υποδούλους. Οι Έλληνες τής διασποράς αποκόπτονταν τυπικά μόνο από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, όμως το ενδιαφέρον τους για τον τόπο που τους γέννησε διατηρήθηκε πάντα ζωηρό και η προκοπή του ήταν πάντα στις προτεραιότητές τους. Η απελευθέρωση έστω και μέρους τής Ελλάδας και η δημιουργία τού νέου ελληνικού κράτους ώθησε πολλούς από αυτούς να προσφέρουν στην Ελλάδα σημαντική οικονομική βοήθεια ή ακόμα και ολόκληρη την προσωπική τους περιουσία.
Οι περισσότεροι των ευεργετών ήταν Ηπειρώτες, οι οποίοι άφησαν τον τόπο τους αναζητώντας επαγγελματική διέξοδο σε ξένες χώρες. Οι περισσότεροι ξεκίνησαν φτωχοί, αυτό όμως δεν τους εμπόδισε να δημιουργήσουν επιχειρήσεις, να ιδρύσουν εμπορικούς και τραπεζικούς οίκους, νοσοκομεία και σχολεία. Με τα χρήματά τους προσπάθησαν να καλύψουν βασικές βιοτικές ανάγκες των συμπατριωτών τους, ανήγειραν ναούς και προχώρησαν στη σύσταση κοινωνικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, αλλά και στην οργάνωση τής παιδείας στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Οι μεγάλοι ευεργέτες στην πλειοψηφία τους ήταν σκληρά εργαζόμενοι έμποροι που πρόκοψαν κοινωνικά και οικονομικά στους τόπους όπου εργάστηκαν, όπως ο Μιχαήλ Τοσίτσας, ο Βαρβάκης κ.ά. Δεν ήταν όμως λίγοι και αυτοί που σπούδασαν και διακρίθηκαν στον επιστημονικό χώρο αλλά και στην πολιτική, όπως ο Απόστολος Αρσάκης.
Ο ναός τού Αγίου Γεωργίου, τής εκκλησίας που έχτισε ο Αρσάκης στη γενέτειρά του Χοταχόβα, όπως είναι σήμερα μετά την αναστύλωση και την συντήρηση που έγινε από την Ορθόδοξη Εκκλησία τής Αλβανίας.
Στο μικρό χωριό Χοταχόβα τής επαρχίας Κορυτσάς τής Ηπείρου γεννήθηκε στις 6 Ιανουαρίου ο Απόστολος Αρσάκης. Πατέρας του ήταν ο Κυριάκος Αρσάκης και μητέρα του η Βασιλική. Και οι δύο ήταν βλάχικης καταγωγής. Δεν είναι γνωστό με ακρίβεια το έτος τής γεννήσεώς του. Ο ίδιος σε σημείωμα προς τον κοσμήτορα τής Ιατρικής Σχολής τού Πανεπιστημίου τής Halle, στις 26 Οκτωβρίου 1812, αναφέρει ότι γεννήθηκε το 1790. Στην απογραφή, όμως, που έγινε στη Βλαχία το 1838 δήλωσε ότι είναι 55 ετών (άρα έτος γεννήσεως 1783). Ο Αναστάσιος Γούδας στους «Βίους Παραλλήλους» αναφέρει ως έτος γεννήσεως τού Αρσάκη το 1792, ενώ όλες οι πηγές στη Ρουμανία αναφέρουν ως έτος γεννήσεώς του το 1789. Φαίνεται ότι η απάντηση τού Αρσάκη στην απογραφή στη Βλαχία ήταν αποτέλεσμα τής ψυχολογικής φόρτισής του την περίοδο εκείνη. Η επικρατέστερη χρονολογία γέννησής του πρέπει να είναι μεταξύ 1789-1790. Την εποχή εκείνη, κυρίως μετά την καταστροφή τής Μοσχόπολης το 1788, ο Αλή Πασάς έκανε ληστρικές επιδρομές στα ορεινά χωριά τής περιοχής. Για να αποφύγουν τα χειρότερα οι γονείς τού Αρσάκη το 1793 αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το χωριό τους και να εγκατασταθούν στην Πρεμετή, όπου ζούσαν πολλοί συγγενείς τής Βασιλικής.
Ο αδελφός τού Κυριάκου Αρσάκη, Γεώργιος, ήταν επιτυχημένος έμπορος εγκατεστημένος στο Βουκουρέστι. Όπως συνέβαινε συχνά την εποχή εκείνη, ο Γεώργιος κάλεσε κοντά του την οικογένεια τού Απόστολου το 1800.
Το Βουκουρέστι το 1860, σε ξυλογραφία από το ιταλικό περιοδικό «Il mondo illustrato». Είναι η εποχή που έζησε εκεί ο Απόστολος Αρσάκης.
Τον 18ο αιώνα στη Μολδαβία και τη Βλαχία σημαντικές θέσεις κατείχαν οι Φαναριώτες. Επίσης εκεί είχαν εγκατασταθεί ιερείς, νομομαθείς, γιατροί και άλλοι αξιωματούχοι. Σε αυτούς προστέθηκαν οι μετανάστες από περιοχές τής Οθωμανικής αυτοκρατορίας λόγω τής απειλής επιδρομών εκ μέρους των Τούρκων. Στην τελευταία αυτή κατηγορία ανήκει και η οικογένεια τού Απόστολου Αρσάκη.
Ο Κυριάκος Αρσάκης στο Βουκουρέστι έκανε σημαντική περιουσία ασχολούμενος με το εμπόριο. Ο μικρός Απόστολος διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα αλλά και μαθήματα γενικής παιδείας στο Βουκουρέστι είτε με ιδιωτικούς δασκάλους, κάτι που συνηθιζόταν την εποχή εκείνη, είτε στην ακμάζουσα τότε Ακαδημία τού Βουκουρεστίου. Ο θείος του Γεώργιος Αρσάκης γρήγορα αντιλήφθηκε την ευφυΐα και τις ικανότητες τού ανιψιού του και φρόντισε, το 1804, να τον στείλει στη Βιένη για να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Εκεί ο Απόστολος Αρσάκης επρόκειτο να γνωρίσει τον άνθρωπο που σφυρηλάτησε τον χαρακτήρα του και διαμόρφωσε σημαντικά την προσωπικότητά του. Ο Ηπειρώτης λόγιος και κληρικός Νεόφυτος Δούκας ήταν από το 1803 εφημέριος στην ορθόδοξη εκκλησία τής Βιένης. Έτσι ο επιφανέστερος των «αρχαϊστών» ανέλαβε την ολοκλήρωση τής εκπαίδευσης τού μικρού Απόστολου.
Ο Νεόφυτος Δούκας, κληρικός και λόγιος, συγγραφές πολλών βιβλίων, υπήρξε μία από τις πλέον σημαντικές μορφές τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος τού αρχαϊσμού και δάσκαλος τού Απόστολου Αρσάκη στην ελληνική γλώσσα και γραμματεία.
Από τον Νεόφυτο Δούκα ο Αρσάκης διδάχθηκε την ελληνική παιδεία και γλώσσα και μυήθηκε στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Επηρεασμένος από τον δάσκαλό του σε εθνικά, κοινωνικά αλλά και γλωσσικά θέματα, εντάχθηκε στο κίνημα τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού, έμαθε άριστα την αρχαία ελληνική γλώσσα και διάβασε τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Όπως ήταν φυσικό ενστερνίστηκε τις απόψεις τού Νεόφυτου Δούκα και των αρχαϊστών, κάτι που τον έφερε αργότερα (1814) σε ρήξη με τους εκδότες τού «Λογίου Ερμή».
Στις 17 Μαΐου 1810 γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή τού Πανεπιστημίου τής Halle στη Σαξονία. Το 1811, και ενώ ο Αρσάκης ήταν ακόμη φοιτητής, ο Ναπολέων Βοναπάρτης επισκέφθηκε τη Halle. Είχει μόλις αποκτήσει τον αετιδέα, γιο και διάδοχό του από τον γάμο του με την πριγκίπισσα των Αψβούργων Μαρία-Λουίζα. Ο νεαρός Αρσάκης τότε, έγραψε βουκολικό ειδύλλιο σε γλαφυρή αρχαία δωρικο-αιολική διάλεκτο, μιμούμενος τον Θεόκριτο, με στόχο να συγκινήσει τον αυτοκράτορα, ώστε αυτός να βοηθήσει στην απελευθέρωση των Ελλήνων από τους Τούρκους.
Το έργο αυτό αφιέρωσε στον Ναπολέοντα με αφορμή τη γέννηση τού διαδόχου του. Ο ενθουσιασμός και η αγάπη για την πατρίδα τού νεαρού φοιτητή της Ιατρικής φαίνεται καθαρά στους στίχους του:
«Ω! πατρίδα! πατρίδα! Ω! δύστυχη γη τής Ελλάδος!
Μητέρα τής ελευθερίας και πατρίδα τόσων ημιθέων,
είσαι δούλη, συ, που πριν ήσουν ελεύθερη και καλότυχη.
Εδώ κάποτε οι αθάνατοι, αφού άφησαν τον θαυμαστό Όλυμπο,
περπατούσαν ευχαριστημένοι και συναναστρέφονταν τα παιδιά σου.
Όλα άλλαξαν και τελείωσες και συ, χρυσή εποχή.»
Το εξώφυλλο τής διδακτορικής διατριβής τού Απόστολου Αρσάκη στο Πανεπιστήμιο τής Χάλλης τής Σαξονίας. (Halle - Wittenberg.) «Αpostoli Arsaki, epirotae, Commentatio de piscium cerebro et modala spinali. Scripta auspictus et dectu Ioannis Federici Meckelii, Lipsiae 1836.
Το επόμενο έτος, 1812, μετά από εξετάσεις αναγορεύτηκε διδάκτωρ Ιατρικής και Χειρουργικής. Η διδακτορική του διατριβή ήταν γραμμένη στα Λατινικά και το θέμα της ήταν «Περὶ τοῦ ἐγκεφάλου καὶ τοῦ νωτιαίου μυελοῦ τῶν ἰχθύων». Το έργο αυτό επαίνεσε ο καθηγητής του και διάσημος ανατόμος J.Fr. Meckel με επιστολή του, στην οποία μεταξύ άλλων του έγραφε: «Εγώ καυχώμαι ως χρηματίσας διδάσκαλός σου» και εκφράζει τη χαρά του διότι σπούδασε την ιατρική με «ελευθέριον τρόπον» και όχι όπως άλλοι που αντί να την αντιμετωπίζουν ως «Θεό» την θεωρούσαν «γαλακτουχούσαν βουν». Το έργο τού Αρσάκη θεωρήθηκε σημαντικό για την εποχή του, αλλά και για τη Φυσική Ιστορία. Αξιοσημείωτο είναι το ότι η ιχθυολογία, την οποία επέλεξε ο Αρσάκης, θεωρείτο από τους δυσκολότερους κλάδους. Με την ανατομική περιγραφή τού εγκεφάλου και τού νωτιαίου μυελού των ιχθύων, έγινε ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές τής ιχθυολογίας και τής συγκριτικής ανατομίας.
Ο μεγαλύτερος έπαινος όμως για το έργο τού Αρσάκη ήρθε από τον Γάλλο φυσιοδίφη και ζωολόγο Cuvier, o οποίος στο έργο που έγραψε, από το 1828 έως το 1849, μαζί με τον ζωολόγο Αchille Valenciennes "Histoire Naturelle des poisons" (22 τόμοι) και παρά το γεγονός ότι τα συμπεράσματα τού Αρσάκη δεν συμφωνούσαν με τις θεωρίες του, εξαίρει τη μεγάλη σημασία που είχε η επιστημονική του έρευνα.
Το 1813 ο Απόστολος Αρσάκης επέστρεψε για έναν χρόνο στη Βιένη, για να παρακολουθήσει τα μαθήματα οφθαλμολογίας που παρέδιδε δωρεάν ο οφθαλμολόγος Georg Beer με μοναδική υποχρέωση οι φοιτητές του να εργαστούν επί έναν χρόνο ως οφθαλμίατροι. Ο Αρσάκης παρακολούθησε τα μαθήματα και παρέμεινε στη Βιένη μέχρι το 1814. Τα χρόνια αυτά ο Αρσάκης έγραψε όλα τα έργα του στην ελληνική γλώσσα. Αντίθετα, τα κείμενα που θα γράψει αργότερα, όταν θα επιστρέψει στη Ρουμανία, θα είναι έργα πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου γραμμένα κυρίως στη γαλλική και τη ρουμανική γλώσσα.
O «Ερμής ο Λόγιος» ήταν δεκαπενθήμερο φιλολογικό περιοδικό το οποίο εξεδίδετο από το 1811-1821 (εκτός τού 1815) στην ελληνική παροικία τής Βιέννης. Τον Μάιο τού 1821 οι αυστριακές αρχές απαγόρευσαν τη λειτουργία τού περιοδικού και συνέλαβαν τον αρχισυντάκτη γιατί υποστήριζε τις ιδέες τής Φιλικής Εταιρίας και την Επανάσταση.
Το 1813 δημοσιεύτηκε σε συνέχειες στον «Λόγιο Ερμή» τού Άνθιμου Γαζή η μελέτη «Έκθεσις συνοπτική τής Ιατρικής Ιστορίας», στην οποία παρουσιάζει την εξέλιξη τής Ιατρικής από τα αρχαία χρόνια στην αρχαία Ελλάδα, την αρχαία Αίγυπτο, την Ιουδαία, την Περσία, στους Ασσυρίους και στην Κίνα. Η δημοσίευση τού κειμένου σταματά απότομα στο τεύχος 14-15 τού 1813.
Από μια επιστολή τού Απόστολου Αρσάκη στον Στέφανο Κομηττά αποκαλύπτεται η οξύτητα τής διαμάχης μεταξή των αρχαϊστών και των οπαδών τής ομιλούμενης την εποχή εκείνη δημοτικής. Ο Άνθιμος Γαζής, διευθυντής τού «Λόγιου Ερμή», δέχτηκε επίθεση από τον ίδιο τον Κοραή και αποσύρθηκε από την έκδοση τού περιοδικού, το οποίο το 1814 αντιμετώπισε προβλήματα, με αποτέλεσμα το 1815 να διακοπεί η κυκλοφορία του για έναν χρόνο. Το 1816 το περιοδικό επανεκδόθηκε, αλλά ελεγχόταν πλέον κυρίως από μαθητές τού Κοραή. Η συντακτική ομάδα τού περιοδικού όμως, ήδη από το 1814, είχε έρθει σε αντιπαράθεση με τους εκπροσώπους τού αρχαϊσμού Νεόφυτο Δούκα, Στέφανο Κομηττά και Παναγιώτη Κοδρικά. Αρνήθηκαν λοιπόν τη δημοσίευση μελέτης τού Αρσάκη με τίτλο «Περί τοῦ εἰ ἐξῆν καί ταῖς γυναιξί ταῖς δραματικαῖς ἐπιδείξεσι παρεῖναι», και έτσι εκείνος την έστειλε στον Στέφανο Κομηττά, ο οποίος τη δημοσίευσε στα «Προλεγόμενα» τής εγκυκλοπαίδειάς του. Η μελέτη αυτή, γραμμένη στην αττική διάλεκτο, αναφέρεται στο ερώτημα που απασχολούσε την εποχή εκείνη τους Ευρωπαίους φιλολόγους αν οι αρχαίοι Έλληνες επέτρεπαν στις γυναίκες να παρακολουθούν θεατρικές παραστάσεις. Σε αυτήν ο Αρσάκης αναφέρει όλες τις σχετικές πηγές και τις απόψεις, χωρίς ο ίδιος να παίρνει θέση επί τού ζητήματος.
Η λιθογραφία αυτή τού Michel Bouquet παρουσιάζει την εσωτερική αυλή από τo «Χάνι Lui Manouk». Είναι το παλαιότερο ξενοδοχείο στο Βουκουρέστι. Βρίσκεται απέναντι από την «Curtea Veche». Κτίστηκε το 1808 ως χάνι από τον Μanuk Bei. Έκτοτε γνώρισε πολλές ανακαινίσεις αλλά ποτέ δεν έπαψε να χρησιμοποιείται ως ξενοδοχείο. Εδώ υπογράφηκε η Συνθήκη τού Βουκουρεστίου που σήμανε το τέλος τού Ρωσοτουρκικού πολέμου.
Το 1814 o Aπόστολος Αρσάκης, απογοητευμένος από τη διχόνοια στους κύκλου των εκπροσώπων τού Νεοελληνικού Διαφωτισμού, επέστρεψε στην οικογένειά του στο Βουκουρέστι. Ηγεμόνας τής Βλαχίας τότε ήταν ο Ιωάννης-Γεώργιος Καρατζάς, ο αποκαλούμενος και «μέγας γέρων τού Βυζαντίου». Ο Καρατζάς έκανε τον Αρσάκη προσωπικό του γιατρό και ιδιαίτερο γραμματέα του. Την εποχή εκείνη η θεραπεία πολλών σπουδαίων προσώπων ενίσχυσε τη φήμη του ως ιατρού. Ο Καρατζάς αποχώρησε νωρίς και τον διαδέχτηκε ο Αλέξανδρος Σούτσος, ο οποίος επίσης εκτίμησε ιδιαίτερα τον Αρσάκη. Τον ίδιο χρόνο ο Απόστολος Αρσάκης παντρεύτηκε την Ελένη Δάρβαρι, κόρη τού Μακεδόνα γιατρού Κωνσταντίνου Δάρβαρι, γόνου μεγάλης και επιφανούς οικογένειας Βογιάρων. Με τον γάμο αυτό αναβαθμίστηκε όχι μόνο οικονομικά αλλά και κοινωνικά, αφού εισήλθε στους κόλπους τής ρουμανικής αριστοκρατίας. Στο Βουκουρέστι ο νεαρός Αρσάκης άσκησε για μια οκταετία το επάγγελμα τού γιατρού με αφοσίωση και ζήλο.
Η επανάσταση που ξέσπασε στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες με αρχηγό τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τα τραγικά γεγονότα που επακολούθησαν έγιναν αιτία να γίνει εκκαθάριση τού κρατικού μηχανισμού από τους Γραικούς. Έτσι πολλοί Έλληνες τής Βλαχίας, φοβούμενοι διώξεις, κατέφυγαν στην Ευρώπη. Αυτό δεν συνέβη με τον Αρσάκη, ο οποίος εξ αρχής είχε δηλώσει ότι η εξέγερση στις Ηγεμονίες ήταν βιαστικά και πρόχειρα οργανωμένη και θα είχε κακό τέλος. Το 1827 είχε οριστεί αρχίατρος τής Βλαχίας, μέλος ιατρικού προσωπικού τού νοσοκομείου Coltea στο Βουκουρέστι, αλλά και έφορος νοσοκομείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων στη Βλαχία.
Το νοσοκομείο Coltea κτίστηκε το 1704 σε οικόπεδο τής οικογενείας Vacaresti. To 1802 ανακαινίστηκε. Το κτήριο στη μορφή που έχει σήμερα κτίστηκε το 1888 και εξακολουθεί να λειτουργεί ως δημόσιο νοσοκομείο. Σε αυτό εργάστηκε ως γιατρός ο Απόστολος Αρσάκης.
Επίσης υπήρξε προσωπικός γιατρός και γραμματέας τού ηγεμόνα Γρηγορίου Δ΄ Γκίκα, ο οποίος τού ανέθεσε τη Γραμματεία Εξωτερικών Υποθέσεων. Έτσι άρχισε η πολιτική σταδιοδρομία τού Αρσάκη παράλληλα με την άσκηση τής ιατρικής. Η μεγαλύτερή του προσφορά ως γιατρού είναι ότι βοήθησε στην καταπολέμηση τής επιδημίας τής πανώλης που είχε πλήξει το 1828-1829 τη Βλαχία. Το 1828 απεχώρησε ο παλαιός ηγεμών και τη Βλαχία κατέλαβε ο ρωσικός στρατός. Το 1831 ο Αρσάκης βοήθησε και στην καταπολέμηση τής επιδημίας τής χολέρας .Ήταν η περίοδος τής ρωσικής κατοχής τής Βλαχίας. Το 1832-1833 έγινε αρχίατρος στο νοσοκομείο Coltea και συνετέλεσε στην ενοποίηση των μεγάλων νοσοκομείων με τη δημιουργία τής «Αστικής Εφορίας Νοσοκομείων». Το 1834 έληξε η ρωσική κατοχή.
Η οικογενειακή του ζωή όμως δεν υπήρξε τόσο ήρεμη. Η σύζυγός του Ελένη πέθανε το 1832 και ετάφη στον περίβολο τής σκήτης Δάρβαρι στο Βουκουρέστι, εκκλησίας που έκτισαν ο πατέρας και ο αδελφός της και για την ανέγερση τής οποίας είχε συνεισφέρει και η ίδια οικονομικά.
Η σκήτη Δάρβαρι κτίστηκε το 1834 από τον Μιχαήλ Δάρβαρι, γιο του γιατρού Κων. Δάρβαρι και αδελφό τής Ελένης Αρσάκη, πρώτης συζύγου τού Απ. Αρσάκη. Ανακαινίστηκε το 1933 και εικονογραφήθηκε από τον Joseph Kebel. To 1959 οι αρχές έκλεισαν τη σκήτη αλλά σήμερα έχει κηρυχθεί ιστορικό μνημείο.
Ο πρωτότοκος γιος τού Αρσάκη Γεώργιος (1815-1835) στα είκοσί του χρόνια σπούδαζε στη Βιένη Φιλοσοφία. Εκεί ερωτεύτηκε ένα κορίτσι το οποίο θέλησε να παντρευτεί. Η κοπέλα όμως ήταν Εβραία και ο Αρσάκης ήταν ανυποχώρητος στην αρνησή του γι' αυτό τον γάμο, με αποτέλεσμα τα δύο εικοσάχρονα παιδιά να αυτοκτονήσουν αυτοπυροβολούμενα. Ο θάνατος τού γιου του τον συγκλόνισε και τον έκανε να κλειστεί περισσότερο στον εαυτό του. Στα κτήματά του στο Παραϊπάνι έκτισε την εκκλησία τού Σωτήρος με τοιχογραφίες τού Γκρεγκόρ Ταταρέσκου. Στον τοίχο των κτητόρων υπάρχουν 2 πίνακες. Στον ένα εικονίζεται ο Απόστολος Αρσάκης και ο γιος του Γεώργιος και στον άλλο η νεαρή αγαπημένη του και ο άγγελος τής συμφιλίωσης.
Ο Άγιος Παντελεήμων στη Βεντέα κτίστηκε το 1835 από τον Απόστολο Αρσάκη εις μνήμην τού αυτόχειρος υιού του Γεωργίου και τής Εβραίας μνηστής του, μετά την άρνηση τού Αρσάκη να δεχθεί τον γάμο τους.
Στον τοίχο των κτητόρων απέναντι, από το Ιερό, σε δύο πίνακες εικονίζεται ο υιός τού Αρσάκη Γεώργιος με τη μνηστή του και στον άλλο ο Απόστολος Αρσάκης με τον Άγγελο τής Συμφιλίωσης. Με τον αλληγορικό αυτό τρόπο ο καλλιτέχνης παρουσιάζει τον Αρσάκη να δίνει την ευχή του στον άτυχο αυτό έρωτα.
Ο Αρσάκης μετά τον θάνατο τής συζύγου του ήταν υπεύθυνος για τα δύο ανήλικα κορίτσια του, τα οποία έπρεπε να αναθρέψει σωστά. Μετά από λίγο παντρεύτηκε την Αναστασία, για την οποία δεν γνωρίζουμε πολλά, παρά μόνο ότι ήταν ικανότατη στις οικονομικές υποθέσεις. Έζησε αρμονικά μαζί της, αλλά πέθανε πριν από τον ίδιο. Για να τιμήσει τη μνήμη της, ο Αρσάκης ζήτησε ο ναός που αναγέρθηκε στο Αρσάκειο να αφιερωθεί στη μνήμη τής Αγίας Αναστασίας τής Ρωμαίας.
Η σύζυγος τού Αρσάκη Ελένη (το γένος Δάρβαρι) και οι κόρες της Ελένη και Ολυμπία από τον τοίχο των κτητόρων στη σκήτη Δάρβαρι
Η μεγάλη κόρη τού Αρσάκη, η Ελένη (1821-1870), παντρεύτηκε με δική του πίεση τον Έλληνα Δημήτριο Φιλίτη, ο οποίος την περνούσε πολλά χρόνια και επί πλέον ήταν φιλάσθενος. Έτσι αυτή δημιούργησε ερωτική σχέση με ένα νεαρό Έλληνα, τον Γρηγόριο Καντακουζηνό, τον οποίο παντρεύτηκε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατο τού συζύγου της. Η δεύτερη κόρη του, η Ολυμπία (1824-1896), φαίνεται πως ήταν πιο δεμένη με τον πατέρα της. Παντρεύτηκε τον νομικό Εμμανουήλ Λαχοβάρη, γόνο μιας ιστορικής ελληνικής οικογένειας από την Κωνσταντινούπολη, και έκανε μαζί του έναν γιο, τον Γρηγόρη. Μετά τον θάνατο τού πατέρα της, εκείνη μετέφερε τα οστά του στον οικογενειακό τάφο τού συζύγου της Εμμανουήλ Λαχοβάρη στο φημισμένο νεκροταφείο Μπέλλου στο Βουκουρέστι. Το 1885 τοποθετήθηκε εκεί άγαλμα που είχε φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Carol Stork, το οποίο όμως καταστράφηκε κατά τη διάρκεια βομβαρδισμού στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Η Ολυμπία επικοινωνούσε με τη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία μέχρι τον θάνατό της.
To νεκροταφείο Servan Voda στο Βουκουρέστι, όπου έχουν ταφεί οι σημαντικότεροι πολιτικοί και καλλιτέχνες τής Ρουμανίας, άρχισε να δημιουργείται το 1830 αλλά επίσημα λειτουργεί από το 1850. Εδώ ετάφη και ο Απ. Αρσάκης.
Ο Αρσάκης παρακολούθησε με ενδιαφέρον την εξέλιξη τής ελληνικής επανάστασης. Όταν ιδρύθηκε το ελληνικό κράτος με υπερηφάνεια δήλωσε στην απογραφή που έγινε στη Βλαχία το 1838 ότι είναι «Έλλην». Με πρόσφατο το πένθος από τον θάνατο τού γιου του και ζώντας μακριά από την πατρίδα του, σκεπτόταν πώς θα μπορούσε να συμβάλει στην πνευματική άνοδο των Ελλήνων. Ρώτησε τους φίλους του Θεόκλητο Φαρμακίδη, Ανέστη Χατζόπουλο, τον καθηγητή Γεώργιο Δαμιανό, στους οποίους είχε εμπιστοσύνη, ποια θεωρούσαν την πιο επείγουσα ανάγκη τής πατρίδας. Και οι τρεις τον πληροφόρησαν για την ίδρυση στην Αθήνα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας και για τους σκοπούς της. Του επεσήμαναν ακόμη ότι η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία θέσει τα θεμέλια ενός μεγάλου σχολικού κτηρίου, αλλά αδυνατούσε να ολοκληρώσει την οικοδομή ελλείψει πόρων. Ακόμα και εκείνοι όμως έμειναν έκπληκτοι, όταν το 1850 ο Απόστολος Αρσάκης τους ζήτησε να μεταφέρουν στο Δ.Σ. τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας την απόφασή του να προσφέρει μεγάλο χρηματικό ποσό για την οικοδόμηση του πρώτου ιδιόκτητου σχολείου της, στην οδό Πανεπιστημίου, αλλά και το ποσό που είχαν δαπανήσει για την αγορά τού οικοπέδου και την μέχρι τότε οικοδομή τού σχολείου, το οποίο θα έπαιρνε το όνομα «Αρσάκειον».
Η καταγραφή των μεγάλων δωρεών τού Απόστολου Αρσάκη στο επίσημο βιβλίο των ευεργετών τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας.
Η επιστολή με την οποία το Δ.Σ. τής Φ.Ε. ευχαριστεί τον Απόστολο Αρσάκη.
Το Δ.Σ. τής Εταιρείας ανήγγειλε το ευχάριστο νέο στη βασίλισσα Αμαλία, η οποία ήταν προστάτιδα τού Σχολείου. Το βασιλικό ζεύγος αποφάσισε να τιμήσει τον Αρσάκη με τον Σταυρό των Ανωτέρων Ταξιαρχών. Το συνολικό ποσό των χορηγιών τού ευεργέτη στη Φ.Ε. ανήλθε περίπου στις εξακόσιες χιλιάδες χρυσές δραχμές.
Το παράσημο των Ανωτέρων Ταξιαρχών με το οποίο ο Όθων και η Αμαλία τίμησαν τον Απόστολο Αρσάκη.
Το 1851 ο Αρσάκης δυσαρεστήθηκε με την Εταιρεία διότι είχε μάθει ότι ο αντιπρόεδρός της Δρόσος Μανσόλας δεν ήθελε να δοθεί το όνομα τού ευεργέτη στο Σχολείο από φόβο ότι θα ξεχαστεί το όνομα τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας. Η βασίλισσα Αμαλία όμως παρενέβη κατευναστικά και η παρεξήγηση λύθηκε.
Εν τω μεταξύ ο Αρσάκης συνέχισε να ασχολείται με την πολιτική στη δεύτερη πατρίδα του, τη Ρουμανία. Το 1857 εξελέγη για πρώτη φορά βουλευτής. Ήταν μέλος τής τετραμελούς επιτροπής που επεξεργάστηκε το νομοθετικό πλαίσιο για τη συνένωση των δύο ηγεμονιών. Οι αγώνες του για την ένωση τής Βλαχίας με τη Μολδαβία, με ηγεμόνα τον Αλέξανδρο Κούζα, ευοδώθηκαν και δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι η δημιουργία τής σύγχρονης Ρουμανίας φέρει την υπογραφή του.
Ο πίνακας τού γνωστού Ρουμάνου ζωγράφου Theodore Aman με τον τίτλο «Η γέννηση τής Ρουμανίας» βρίσκεται στο Μουσείο Ιστορίας τής Ρουμανίας και αναπαριστά τη συνεδρίαση τού Κοινοβουλίου τής Βλαχίας για να αποφασιστεί η εκλογή τού Αλέξανδρου Κούζα, ήδη εκλεγμένου ηγεμόνα τής Μολδαβίας, για να επιτευχθεί έτσι η ένωση των δύο Ηγεμονιών υπό έναν ηγεμόνα. Ο Απόστολος Αρσάκης απεικονίζεται στο κέντρο τού πίνακα (δεύτερος από δεξιά στην αριστερή ομάδα των βουλευτών). Παρά τον εκνευρισμό που φαίνεται ότι επικρατεί στην αίθουσα ο Αρσάκης είναι απόλυτα ήρεμος.
Το 1860 διορίστηκε υπουργός Εξωτερικών των Ηνωμένων Ηγεμονιών, θέση την οποία υπηρέτησε με επιτυχία, αφού γνώριζε άριστα Γερμανικά, Τουρκικά, Λατινικά, Ρουμανικά, Ιταλικά, Ρωσικά, Γαλλικά και Ελληνικά. Διακριτικός και εχέμυθος, επέδειξε ιδιαίτερη ικανότητα στη διευθέτηση των πολιτικών ζητημάτων. Ήταν μεθοδικός, τακτικός και οργανωτικός, υποστηρικτής των μεταρρυθμίσεων αρκεί αυτές να μη γίνονται παρορμητικά αλλά κατόπιν εμπεριστατωμένης μελέτης. Η κατάσταση όμως στη Ρουμανία ήταν φορτισμένη. Ο πρωθυπουργός Barbu Catargiu δολοφονήθηκε στις 8 Ιουνίου 1862 και ο Αρσάκης ανέλαβε για λίγο χρόνο χρέη πρωθυπουργού (8-24 Ιουνίου 1862). Κατά τα έτη 1862-1865, μετά και την παραίτησή του από τα κυβερνητικά αξιώματα, παρέμεινε απλός βουλευτής και δύο χρόνια αργότερα αποχώρησε από την ενεργό πολιτική δράση.
Από τη στιγμή εκείνη το ενδιαφέρον τού ευεργέτη για την πορεία τού Σχολείου ήταν εντονότερο. Με επιστολές ενημερωνόταν για το έργο τής Εταιρείας και φρόντιζε πάντα να πληροφορείται σχετικά με την πρόοδο και τα προβλήματά της. Θέλοντας μάλιστα να διασφαλίσει το μέλλον του Παρθεναγωγείου, έχοντας ήδη προσφέρει 41.000 για την οικοδομή, έδωσε άλλες 200.000 δρχ. στον φίλο του Νικόλαο Χατζόπουλο με την εντολή να αγοραστούν 128 τραπεζικές μετοχές οι οποίες παραδόθηκαν στην Εταιρεία για να αποτελέσουν την περιουσία τού Σχολείου. Το καλοκαίρι μάλιστα τού 1872 συνάντησε στη Ρουμανία, στο κτήμα του στο Παραϊπάνι (σημερινή Βεντέα), δύο αρσακειάδες εγκατεστημένες στη Βράιλα, τη Μαρία και την Ελένη Χριστίδου, από τις οποίες ζητούσε να μάθει με πολλές λεπτομέρειες για τα μαθήματα και τη ζωή στο Αρσάκειο. Η Μαρία Χριστίδου-Αλεξανδρίδου, μετέπειτα διευθύντρια τού Αρσακείου, περιέγραψε τον Αρσάκη στο επετειακό τεύχος τού ΣΑΦΕ με τίτλο «Φυσιογνωμίαι τινες Αρσακειάδων» λέγοντας: «Πράγματι αναπλεύσαντες τον Δούναβι μετέβημεν εις Γιούργεβο και εκείθεν εφ αμάξης εις το εκεί μεγάλο αγροτικό κτήμα του Παραπάνι, ένθα παρεθέριζεν. Ενθυμούμαι ακόμη την εξαιρετικήν εντύπωσιν που μου έκαμεν. Ωμοίαζε καταπληκτικά με την εν τω Αρσακείω προτομήν του με τη διαφορά ότι ήτο μία ζωηρά ολοζώντανη φυσιογνωμία, γεμάτη αγαθότητα και υγείαν. Και όπως ήτο ολόλευκα ενδεδυμένος, με τα άσπρα του μαλλιά και το ρόδινον τής υγείας χρώμα, μού εγέννησεν την εντύπωσιν ότι ήτο η ενσάρκωσις τού Γεροστάθη, τού ήρωος τού αλησμονήτου εκείνου βιβλίου τού Λέοντος Μελά». Και συνεχίζε: «Ότε δε απεχαιρετῶμεν αυτόν, ηυχαρίστησε τον πατέρα μου διά την χαράν που ησθάνθη γνωρίσας δύο μαθητρίας του Αρσακείου και αντιληφθείς ο ίδιος ποίαν εκπαίδευσιν και μόρφωσιν ελάμβανον αι Ελληνίδες εις το ίδρυμα το οποίον εδώρησεν εις την Ελλάδα. Εξέφρασε δε συγχρόνως την λύπη του, διότι δεν έκτισε το Αρσάκειον πολύ πριν και δεν έστειλε τας θυγατέρας του να εκπαιδευθούν και ανατραφούν Ελληνικά και να ζήσουν ως Ελληνίδες.».
H Mαρία Αλεξανδρίδου, διευθύντρια τού Αρσακείου, ήταν μαζί με την αδελφή της οι μόνες Αρσακειάδες που είχαν την ευκαιρία να συναντήσουν από κοντά τον Απόστολο Αρσάκη, στο κτήμα του στο Παραϊπάνι (Βεντέα), στη Ρουμανία. Στη φωτογραφία είναι με τον Επόπτη των Σχολείων Γ. Παπασωτηρίου και τις τελειόφοιτες Αρσακειάδες τού 1908.
Το 1870 ο ευεργέτης αποφάσισε να ιδρύσει σχολείο στη γενέτειρά του Χοταχόβακαι να κτίσει εκεί εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο. Την κηδεμονία τού σχολείου ανέθεσε με επιστολή του το 1871 στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία.
Το σχολείο που έχτισε ο Απόστολος Αρσάκης στη γενέτειρά του, τη Χοταχόβα τής Ηπείρου, όπως είναι σήμερα. Τη λειτουργία και τη συντήρησή του ανέθεσε στη Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία. Το σχολείο λειτούργησε υπό την εποπτεία τής Εταιρείας με Αλληλοδιδακτικό Προκαταρκτικό και Νηπιαγωγείο μέχρι την εποχή που άρχισαν οι αναταραχές στην περιοχή το 1914, που διήρκεσαν 10 χρόνια. Το 1926 ξαναλειτούργησε αλλά πλέον ως αλβανικό σχολείο για αρκετά χρόνια.
Το 1874 αποσύρθηκε στα κτήματά του στο Παραϊπάνι, κοντά στο Γιούργεβο, στη Ν. Ρουμανία, όπου καταβεβλημένος από τα γηρατειά έγραψε σε επιστολή προς τον φίλο του Νικόλαο Χατζόπουλο: «Η λυχνία μου σβέννυται, φίλε Νικόλαε, ου μόνον ελλείψει ελαίου, αλλά και διότι ουδείς δύναται να χορηγήση το τοιούτον.» Την επόμενη μέρα, στις 16 Ιουλίου 1874, ο Απόστολος Αρσάκης απεβίωσε.
Η θερινή κατοικία τού Απόστολου Αρσάκη στο Παραϊπάνι (Βεντέα) τής Ρουμανίας. Βρισκόταν στο κέντρο μεγάλου αγροκτήματος και ενός καταπράσινου κήπου. Η φωτογράφιση αυτή πρέπει να έγινε το 1945. Σήμερα στο κτήριο στεγάζεται το Δημαρχείο τής Βεντέας.
Η αναγγελία τού θανάτου του προκάλεσε θλίψη και συγκίνηση. Στη ΚΔ΄ Συνεδρίαση τού ΔΣ τής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας στις 24 Ιουλίου 1874 διαβάζουμε: «Ο κύριος Πρόεδρος ανήγγειλεν τον θάνατον τού Μεγάλου Ευεργέτου τής Ελλάδος Αποστόλου Αρσάκη, το δε Συμβούλιον έκρινε, πρώτον να φέρη το προσωπικόν τού Αρσακείου σημείον πένθους μέχρι τής τελέσεως τού επισήμου μνημοσύνου, δεύτερον να τελεσθή μνημόσυνον δημοτελές εν τω Ναώ τής Μητροπόλεως, τούτο δε να δηλωθή τω Υπουγείω των Εκκλησιαστικών. Αμέσως μετά παρατηρήσεως ότι επειδή ο μακαρίτης εἶτο ευεργέτης τής όλης Ελλάδος, να ευαρεστηθή η Κυβέρνησις να δώση περισσοτέραν επισημότητα εις την τελετήν, τρίτον να γραφή επιστολή συλλυπητήριος εις τας θυγατέρας τού μακαρίτου, να αναγγελθώσι και τα ανωτέρω μέτρα τού Συμβουλίου, και ότι ο μακαρίτης και η σύζυγός του θέλουν μνημονεύεσθαι πάντοτε εν τω Ιερώ Ναώ τού καταστήματος.». Τον θάνατό του πένθησε το προσωπικό τού Αρσακείου για σαράντα ημέρες, ενώ στην τελετή τής αποφοίτησης, κάθε χρόνο, οι αρσακειάδες έψαλλαν προς τιμή του τον «Αρσάκειο ύμνο», που συνέθεσε ο Λ. Καμηλιέρης. Το μνημόσυνο τελέσθηκε στις 25 Αυγούστου 1874 και τον λόγο εκφώνησε ο καθηγητής τής Θεολογικής Σχολής Κωνσταντίνος Κοντογόνης.
.png)
Η προτομή τού Απόστολου Αρσάκη, έργο τού γλύπτη Δ. Π. Κόσσου, φιλοτεχνήθηκε το 1859. Αρχικά ήταν τοποθετημένη στο ισόγειο τού Αρσακείου Μεγάρου, στην οδό Πανεπιστημίου. Το 1935 μεταφέρθηκε στο Αρσάκειο Ψυχικού, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα.
Στην εφημερίδα «Παλιγγενεσία» των Αθηνών στις 23 Ιουλίου 1874 διαβάζουμε: «Εν Βουκουρεστίω τής Ρουμανίας ετελεύτησεν κατ’ αυτάς ο αληθής ευεργέτης τής Ελλάδος ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΑΡΣΑΚΗΣ. Ο θάνατος αυτού θα λυπήση ολόκληρον το Πανελλήνιον, όπερ δεν λησμονεί τας τοσαύτας προς το έθνος δωρεάς τού αοιδήμου Αρσάκη. Γέννημα τής ευάνδρου Ηπείρου είχε ζέοντα εν αυτώ τον Ελληνισμόν και την φιλοπατρίαν ακμάζουσαν και οσημέραι κρατυνουμένην.».
Στην εφημερίδα «Εθνοφύλαξ» των Αθηνών στις 25 Ιουλίου 1825, επίσης, διαβάζουμε: «Η Ελλάς όλη οφείλει να πενθήση επί τω θανάτω ανδρός αναδειχθέντος ευεργέτου τού όλου Ελληνικού γένους διά των μεγάλων αυτού θυσιών υπέρ τής εκπαιδεύσεως τού γυναικείου φύλου».
Όχι μόνο στο ελληνικό κράτος αλλά και η ελληνική εφημερίδα «Κλειώ» τής Τεργέστης γράφει στις 31/12 Σεπτεμβρίου 1874: «Ο Αρσάκης υπήρξεν όντως μέγας ανήρ και κατά την διάνοιαν και κατά το φρόνημα και κατά την καρδίαν και κατά τον εθνισμόν». Στο Παρίσι το γαλλικό περιοδικό “Le monde Illustré“, τόμος xxxv, αρ. 910 (16/9/1874), σελ. 192, έγραφε: «Έσβησε στο Βουκουρέστι ένας από τους ανθρώπους που τίμησαν περισσότερο την Ελλάδα και την Ρουμανία, ο Απόστολος Αρσάκης… Η μεγάλη του ευφυΐα και οι ευρύτατες γνώσεις του, η αφοσίωσή του στη θετή του πατρίδα ορθώς τον έκαναν να διακριθεί μεταξύ των ανθρώπων των κατεξοχήν ικανών να καταλάβουν τα ανώτατα πολιτικά αξιώματα...».
Η μνήμη τού Αποστόλου Αρσάκη είναι ακόμη ζωντανή όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στη Ρουμανία. Ο άνθρωπος αυτός έδωσε τη δυνατότητα στις Ελληνίδες όχι μόνο να μορφωθούν αλλά και να αποκτήσουν ένα επάγγελμα, να γίνουν δασκάλες και να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους στα Ελληνόπουλα όχι μόνο εντός τού ελλαδικού κράτους αλλά και στις κοινότητες του εξωτερικού, οδηγώντας έτσι την ελληνική κοινωνία στη μεγαλύτερη και πλέον ειρηνική αλλαγή. Επενδύοντας στην παιδεία κέρδισε την «αθανασία», αφού ζει στη μνήμη και στο μυαλό των κοριτσιών αλλά και των αγοριών που μέχρι σήμερα φοιτούν στα Σχολεία που φέρουν το όνομά του.
Το Αρσάκειο Μέγαρο στην Πανεπιστημίου όπως απεικονίζεται σε γκραβούρα τής εποχής. Ο καλλιτέχνης το παρουσιάζει με ένα πλούσιο κήπο, απομονωμένο από τα γύρω κτίσματα.
Αλλά και στη Ρουμανία μνημονεύεται ώς τις μέρες μας. Το 2012 το ρουμανικό κράτος γιόρτασε τη συμπλήρωση 150 ετών από τη δημιουργία τού Υπουργείου Εξωτερικών τής Ρουμανίας. Για την επέτειο κυκλοφόρησε σειρά γραμματοσήμων και μεταλλικό νόμισμα με τη μορφή τού πρώτου πρωθυπουργού τής χώρας Κούζα και τού πρώτου υπουργού Εξωτερικών Αποστόλου Αρσάκη.
Το 2012 γιορτάστηκε η συμπλήρωση 150 χρόνων από την ίδρυση τού Υπουργείου Εξωτερικών τής Ρουμανίας. Στο πλαίσιο τού εορτασμού κόπηκε νόμισμα 10 λέι το οποίο έφερε στη μία πλευρά τη μορφή τού Αλέξανδρου Κούζα, πρώτου ηγεμόνα τής ενωμένης Ρουμανίας, και του Απόστολου Αρσάκη, πρώτου υπουργού Εξωτερικών. Στην άλλη πλευρά τού νομίσματος υπήρχε το κτήριο τού ρουμανικού Υπουργείου Εξωτερικών.
Στο πλαίσιο τού εορτασμού των 150 χρόνων από την ίδρυση τού ρουμανικού Υπουργείου Εξωτερικών, τα ρουμανικά Ταχυδρομεία κυκλοφόρησαν σειρά γραμματοσήμων ένα εκ των οποίων παρουσίαζε τον Απόστολο Αρσάκη καθισμένο στο γραφείο του.
Ο Απόστολος Παύλος στη Β΄ επιστολή του προς Κορινθίους γράφει «ο σπείρων επ’ ευλογίαις, επ’ ευλογίαις και θερίσει». Ο Απόστολος Αρσάκης άφησε πίσω του ένα έργο χρήσιμο, που επιβιώνει μέχρι σήμερα στην Ελλάδα και τη Ρουμανία. Στη θετή πατρίδα του χάρισε την ύπαρξή της στη σημερινή της μορφή, ενώ η Ελλάδα τού οφείλει τη μεγαλύτερη κοινωνική αλλαγή που οδήγησε στη μόρφωση και τη χειραφέτηση των γυναικών.
Παναγιώτα Αν. Ατσαβέ
φιλόλογος – ιστορικός
Παλαμίδα σαβόρε
